Fıkhî Mezhepleri Olan Fırkalar: Bu siyasi fırkaların bir kısmının başlı başına bir fıkıh mezhebi yoktur. Bunların bazısı inanç bakımından kendisine yakın olan başka bir fırkanın mezhebine uyar. Bunlardan fıkhi mezhebi bulunan üç fırka vardır:

1—İsnâ-Aşeriyye: Bu fırkanın kendisine has bir fıkhi mezhebi, dinî düşünce ve mantığı vardır. Bunlar fıkıhta İmam Cafer-i Sadık’a mensupturlar. İleri de bunlardan bahsedilecektir.

2—Zeydiyye: Bu fıkranın Ehl-i Sünnete yakın bir fıkıh mezhebi ve dinî mantığı vardır. Bunların imamı, ,Zeyd b. Ali Zeynel-Abidin’dir. İlerde bundan da bahsedeceğiz.

3—İbâziyye: Bunlar, az önce geçtiği gibi, Abdullah b. İbaz'a tâbi olup fıkıh kitapları mevcuttur. İbazîler, mezheplerini yaymak için bir hayli gayret göstermişlerdir. Bugün Zengibar Müslümanları bu mezhebe bağlıdırlar.

İtikadi Fırkalar

İslâm tarihinde bu siyasî fırkalardan başka itikadı fırkalar da vardır. Bu fırkalar birtakım itikadî meseleler etrafında kurulmuştur. Her siyasî fırka, bu itikadî fırkalardan birine kendi bünyesinde yer vermiştir. Meselâ: Şiilerin çoğu muteziledir. Ehl-i Sünnet ve'1-Cemaat'den Mürcie fırkasına giren bazı kimseler de vardır.

Bu ikitadi fırkaların önemlileri şunlardır:

1—Murcie: Bu fırka, siyasetle dinin esaslarını birbirine karıştırmakta ve itikat bakımından haricîlerin tam karşı kutbunu teşkil etmektedir. Haricîler, büyük günah işleyenleri kâfir ve ebedî olarak cehennemlik sayarken, Mürcie fırkası, küfürle ibadetin faydası olmadığı gibi, iman olduktan sonra günahın da hiçbir zararı yoktur, der. Mutezileler, büyük günâh işleyenlerin sürekli olarak cehennemlik olduğuna hükmetmeyenlerin hepsini mürcie saymışlardır. Şehristânî, Murcie'yi iki kısma ayırır: a) Ehl-i Sünnet Mürcîesi: Bunlar; günahların cezayı gerektirdiğini, Allah'ın Kitabı ve peygamberleri vasıtasıyla onları kıyamet günü cezalandıracağını bildirdiğini, fakat Allah dilerse onların tev-belerini kabul edip affedeceğini ileri sürerler. b) Bid'ata sapan mürcie: Bunlar, itikad' sağlam olduğu müddetçe günâh işleyenlerin azap görmeyeceğini ve itikad sağlam olmazsa, iyiliğin hiçbir mükâfaat kazandırmayacağını iddia ederler.

2—Cebriyye (Cehmiyye): Bunlara göre insanın kendi yaptığı işlerde hiçbir iradesi yoktur. İyilik veya kötülük olsun, kulun işlediği her şeyin faili Allah'tır, Kul, fiillerinde rüzgâr karşısındaki kuş tüyü durumundadır. Cebrütkten ilk söz eden şahıs Cehm b. Safvan olduğu için bu fırkaya «Cehmiyye» de denilir.

3—Mu'tezile (Kaderiyye): Bunlara göre insan, kötü fiillerini, Allah'ın iradesi olmaksızın kendisi yaratır. İyiliği (hayrı) de Allah'ın iradesi ile yapar. Bunlara, kaderi inkâr ettikleri için «KADE-KİYYE» fırkası da denir. İslâm düşüncesinde bu fırka mensuplarının rolü büyüktür. Zındıkları aklî delillerle ilk reddedenler, Mutezile bilginleri olmuştur. Bu fırkanın önemli beş prensibi vardır:

a. Tevhid: Bu prensibe göre Allah zatında ve sıfatlarında tektir. Mahlûkattan hiç birisi O'na hiç bir sıfatta ortak olamaz. Dolayısıyla Allah'ı görmek mümkün değildir.

b. Adi (Adalet): Allah'ın adaleti gereğince insan kendi fiillerini yaratmada serbest bırakılmıştır. Tâ ki O'nun için teklif, mükâfaat ve ceza mümkün olsun.

c. Va'd ve Vaîd: Buna göre Allah iyilik edeni mükâfatlandıracak, kötülük işleyenleri de cezalandıracaktır. Büyük günâh işleyenler tevbe etmezlerse mağfiret olunamazlar.

d. El-Menziletu Beyn'el-Menzileteyn: Büyük günâh işleyenler ne mümindir, ne de kâfirdir. Bu ikisi arasında bir yer işgal ederler ve onlara fasık müslüman denilebilirse de Mü’min denilemez. Onlar tevbe etmeden ölürlerse ebedî olarak cehennemde kalırlar.

e. Emri bi'1-ma'ruf nehyi ani'l-münker: İslamiyet’i yaymak, sapıkları hidayete erdirmek, imkân nispetinde herkes için iyiliği emir ve kötülüğü yasak etmek bir vazifedir